*Ιλιάνα Ναζεντιάδου
Φίλες και φίλοι
Την τελευταία δεκαετία, οι εξαρτητικές συμπεριφορές, όχι μόνο από ναρκωτικές ουσίες, παίρνουν επιδημικές διαστάσεις. Μια τέτοια εξάρτηση είναι η εξάρτηση από το διαδίκτυο. Στη χώρα μας, οι 16άρηδες που τους χαρακτηρίζει η υπερβολική ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια αποτελούν το 19% και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το 44%, ενώ ένας στους 3 έχει στοιχηματίσει χρήματα τουλάχιστον μία φορά μέσα στους τελευταίους 12μήνες (33%) (Έρευνα ΕΠΙΨΥ, 2019). 1 στους 4 δηλώνει ότι θέλει συνεχώς περισσότερη χρήση για να νιώθει ικανοποίηση και 1 στους 5 ότι όταν δεν είναι στο διαδίκτυο δεν βρίσκει νόημα στη ζωή του-δεν έχει άλλα ενδιαφέροντα που τον γεμίζουν.
Αυτό δεν σημαίνει ότι θέλουμε να ενοχοποιήσουμε το διαδίκτυο. Το διαδίκτυο έχει προσφέρει πάρα πολλές δυνατότητες στην εκπαίδευση, στην επιστήμη, στην έρευνα, στην ενημέρωση και στη ψυχαγωγία. Σύμφωνα με τη θεωρία του Δαρβίνου, ο ανθρώπινος εγκέφαλος προσαρμόζεται στην τεχνολογία. Η τεχνολογία μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη εγκεφαλικών συνάψεων(σύνθετη σκέψη), στη βελτίωση των αντανακλαστικών, στη γρήγορη σκέψη και στρατηγική, στη διαχείριση της πληροφορίας, στην εκμάθηση της αγγλικής γλώσσας, κλπ. Πότε όμως; Όταν το διαδίκτυο συνιστά ένα βοηθητικό και συμπληρωματικό εργαλείο και όχι κυρίαρχο μέσο είτε στην εκπαιδευτική διαδικασία είτε στο περιεχόμενο του ελεύθερου χρόνου και όταν η χρήση του έχει ένα στοχοκατευθυνόμενο και δομημένο περιεχόμενο σύμφωνα με τις αναπτυξιακές ανάγκες του κάθε παιδιού.
Αντιθέτως, στην εξάρτηση από το διαδίκτυο όπου εκεί μιλάμε μεταξύ άλλων για άσκοπη περιήγηση, ατέλειωτες ώρες μπροστά στην οθόνη, υποκατάσταση άλλων αναγκών, παρατηρούμε διαταραχές της σκέψης (γνωστικές λειτουργίες), της διάθεσης και της συμπεριφοράς ενώ ορισμένες φορές, η κλινική εικόνα των χρηστών εμφανίζει συμπτώματα πραγματικής στέρησης όπως συναισθηματική αστάθεια και υπερβολικό άγχος, όμοια στοιχεία που συναντούμε και στη τοξικομανία παρότι εδώ δεν έχουμε χρήση κάποιας ουσίας.(Κουράκης, 2013) και (Μάτσα, 2009)
H συμπτωματολογία του εθισμού από το διαδίκτυο συνδέεται τόσο με τον χρόνο που αφιερώνεται στη χρήση του, όσο και με την κατάσταση που περιέρχεται το άτομο από την διακοπή της χρήσης αυτής. Από τη μια δηλαδή έχουμε μια παρατεταμένη χρονικά χρήση η οποία οδηγεί σε κόπωση, έλλειψη συγκέντρωσης, εκνευρισμό, διαταραχή του ύπνου (ύπνος κατά την ημέρα και δραστηριότητα αποκλειστικά στο διαδίκτυο το βράδυ), επανειλημμένες αποτυχημένες προσπάθειες να περικοπεί ο χρόνος παραμονής στην οθόνη και διακινδύνευση πολλές φορές μιας εργασίας ή δραστηριότητας εξαιτίας της χρήσης του διαδικτύου, από την άλλη άγχος, απότομη συμπεριφορά και ευερεθιστότητα όταν γίνεται προσπάθεια περιορισμού της χρήσης του. Κοινός παρονομαστής στα παραπάνω είναι η έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου, η αδιαφορία για τις υποχρεώσεις, η αναβλητικότητα, η απάθεια. Για τα άτομα τα οποία είναι εξαρτημένα από το διαδίκτυο ο κόσμος είναι πληκτικός και κενός, περνούν την περισσότερη ώρα της ημέρας στο διαδίκτυο ή σκέφτονται τη στιγμή που θα ξαναπλοηγηθούν. Η παραμονή στο διαδίκτυο γίνεται ένας τρόπος να ρυθμίζει το άτομο τη διάθεσή του, να νιώθει ευφορία, ηρεμία, να διαχειρίζεται τα δύσκολα συναισθήματα όταν δεν μπορεί να τα διαχειριστεί αλλιώς.
Όλοι οι χρήστες του διαδικτύου μετά από μία σύντομη περίοδο ενθουσιασμού καλούνται να αυτορρυθμίσουν κατά κάποιο τρόπο τη συμπεριφορά τους. Υπάρχουν όμως συνθήκες που σχετίζονται όχι μόνο με τη φύση του μέσου, το οποίο είναι εξαιρετικά θελκτικό, όπως θα δούμε στη συνέχεια, αλλά κατεξοχήν με τις ανάγκες που καλύπτει σε κάθε χρήστη του, οι οποίες σε συνδυασμό με το πώς ο χρήστης διαμορφώνει την προσωπικότητά του σήμερα, φτιάχνουν έναν εκρηκτικό συνδυασμό.
Με αυτή την έννοια, η εξάρτηση από το διαδίκτυο δεν συνιστά ατομική υπόθεση του χρήστη. Είναι ένα κατεξοχήν κοινωνικό φαινόμενο όπου πάρα πολλοί παράγοντες παίζουν ρόλο στη γέννηση και εξέλιξή του. Πρέπει να δούμε σε ποιο κοινωνικό περιβάλλον εκδηλώνεται, με τι χαρακτηριστικά, ξεκινώντας από το τι οικονομία έχουμε πώς αυτή αντανακλάται πχ στο τι εργασία έχουμε, τι παιδεία, υγεία, πολιτισμό, ελεύθερο χρόνο, τι αντισταθμίσματα για να οδηγηθεί ένα παιδί σε άλλη κατεύθυνση. Για παράδειγμα, η δυσκολία ένταξης στην εκπαιδευτική διαδικασία, η σχολική αποτυχία, η σχολική διαρροή, η δυσκολία συνολικά λήψης επιβεβαίωσης στο σχολικό περιβάλλον, η έλλειψη κοινωνικών χώρων για ένα παιδί, όπως η έλλειψη ελεύθερων χώρων, χώρων μαζικού αθλητισμού και πολιτισμού, παιδικών χαρών, η οικονομική αβεβαιότητα και ανασφάλεια των γονιών ή η πολύωρη εργασία των γονιών χωρίς πολλές φορές επαρκή χρόνο για να μπορέσουν οι γονείς να χτίσουν σχέση με το παιδί, αυξάνουν τις πιθανότητες να μεγαλώσει ο χρόνος μπροστά από μια οθόνη.
Πρέπει να δούμε ποιες είναι οι ιδιαίτερες συνθήκες κάθε φορά. Πχ η πανδημία ήταν μια συνθήκη που δημιούργησε ευνοϊκό περιβάλλον στην εξάρτηση. Η έλλειψη κοινωνικοποίησης, το κλείσιμο, η στρέβλωση του πραγματικού και του εργάσιμου χρόνου των γονιών, οι πολλές ώρες μπροστά σε έναν υπολογιστή. Ακόμα και αν δεν υπάρχουν επαρκείς έρευνες σήμερα που να συνδέουν τη χρήση του υπολογιστή για εκπαιδευτικούς λόγους με την εξάρτηση, η πολύωρη έκθεση δημιούργησε κούραση, ψυχική εξουθένωση, έλλειψη κινήτρου και ενώ θα περίμενε κανείς ότι η χρήση υπολογιστή μετά για ψυχαγωγικούς λόγους θα δημιουργούσε επιπλέον κούραση, τα παιδιά ανέτρεχαν σε αυτή γιατί αυτό ήταν το εύκολο, το γρήγορο, αυτό που δεν απαιτούσε επιπλέον προσπάθεια.
Χρειάζεται όμως να δούμε και με τι όρους διαμορφώνουν την προσωπικότητά τους τα παιδιά σήμερα. Πχ βασικό συστατικό κομμάτι της ανάπτυξης ενός παιδιού είναι το παιχνίδι. Παίζουν τα παιδιά σήμερα? Είναι ανέμελα? Τι χαρακτηριστικά έχει σήμερα το παιχνίδι όταν εμπορευματοποιείται, μετατρέπεται δηλαδή σε ένα οικονομικά ανταλλάξιμο προϊόν όπου πληρώνεις για να το αποκτήσεις? Με τι όρους κτίζουν την αυτοεκτίμησή τους τα παιδιά? Αναπτύσσουν τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντά τους ή τα εκτονώνουν σε μια οθόνη?
Κυρίως η εξάρτηση από το διαδίκτυο επικεντρώνεται στα διαδικτυακά παιχνίδια, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στην άσκοπη περιήγηση στο διαδίκτυο.
Συγκεκριμένα, όταν μιλάμε για διαδικτυακά παιχνίδια, χρειάζεται να τονίσουμε πως τις τελευταίες δεκαετίες έχει διαφοροποιηθεί κατά πολύ η έννοια του ηλεκτρονικού παιχνιδιού ως μέσο ψυχαγωγίας. Τα διαδικτυακά παιχνίδια, δισδιάστατα ή τρισδιάστατα, παίζονται από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και μέσω του διαδικτύου επιτρέπουν στο άτομο την αλληλεπίδραση με άλλους χρήστες σε έναν ενιαίο εικονικό κόσμο, ο οποίος μπορεί να υποστηρίζει χιλιάδες χρήστες ταυτόχρονα. Οι εταιρείες διαδικτυακών παιχνιδιών προκειμένου να αυξήσουν τα κέρδη τους εστιάζουν στο πώς θα αυξήσουν ή καλύτερα στο πώς θα μεγιστοποιήσουν τη τηλεπαρουσία και τη ροή. Πώς δηλαδή το παιχνίδι θα δημιουργεί την αίσθηση ότι αυτό που ζεις είναι πραγματικό και πώς θα χάνεσαι μέσα σε αυτό χωρίς να μπορείς να ξεκολλήσεις τα μάτια σου από αυτό. Ακόμα και το σύστημα peggi που διαμορφώνει τα επιτρεπτά ηλικιακά όρια του κάθε παιχνιδιού διαμορφώνεται από ανθρώπους της αγοράς, δικηγόρους κλπ ανάλογα με το πόσο κερδοφόρο ή μη είναι ένα παιχνίδι
Η πλειοψηφία των διαδικτυακών παιχνιδιών είναι τα λεγόμενα διαδικτυακά παιχνίδια ρόλων όπου ο χρήστης χτίζει μια περσόνα, ένα avatar.
Τα παιχνίδια αυτά δεν τερματίζονται ποτέ. Οι εταιρείες παραγωγής υποστηρίζουν το ατέρμονο των παιχνιδιών, είτε κυκλοφορώντας δωρεάν υλικό είτε μέσω επίσημων επεκτάσεων των παιχνιδιών με τις οποίες εισάγονται καινούρια στοιχεία στο παιχνίδι.
Τα παιχνίδια είναι δομημένα έτσι ώστε να αυξάνονται οι απαιτήσεις τους με στόχο τη διατήρηση του level up(να μην βαριέται ο παίχτης και να συνεχίζει) Ο καθένας παρουσιάζει τον εαυτό του όπως επιθυμεί ή όπως επιθυμεί να τον δουν οι άλλοι
Η επιτυχία πολλών από αυτών όπως του World of Warcraft(WOW) βασίζεται στο σύστημα της ανταμοιβής που χρησιμοποιεί, το οποίο οδηγεί σε συντελεστική μάθηση. Ο παίχτης θωρακίζει την πανοπλία του, εμπλουτίζει το οπλοστάσιό του, αναλαμβάνει νέες αποστολές. Το παιχνίδι γίνεται κάτι παραπάνω από αυτό που σχεδιάστηκε να είναι.
Στα περισσότερα παιχνίδια, το avatar που χτίζει ο παίχτης είναι το πιο δυνατό avatar, ο εξολοθρευτής, ο κυρίαρχος. Αμέτρητες ώρες αφιερώνονται προκειμένου κτιστεί το πιο δυνατό ή τα πιο δυνατά avatar. Αν το δούμε συμβολικά, ειδικά στη περίοδο της εφηβείας που ο έφηβος επιθυμεί να διαφοροποιηθεί και να νιώσει αποδεκτός αντί να χτίζει τον πραγματικό του εαυτό χτίζει ένα ψευδή εαυτό. Ενδεχομένως και ο εαυτός που δεν μπορεί να κτιστεί στον πραγματικό κόσμο εκτονώνεται σε έναν ιδεατό κόσμο στον οποίο το παιδί νιώθει σημαντικό.
Ειδικά στις μικρές ηλικίες, σύμφωνα με έρευνες, τα παιδιά που παίζουν κατ’ επανάληψη βίαια βιντεοπαιχνίδια μαθαίνουν τρόπους σκέψης που επηρεάζουν τη συμπεριφορά τους μεγαλώνοντας-1. Να είναι σε εγρήγορση για τους εχθρούς 2. Να σκέφτονται ότι είναι αποδεκτό να απαντάνε επιθετικά στις προκλήσεις και 3. Να αδιαφορούν για τις συνέπειες της βίας. Τα παιχνίδια επιδρούν στο άτομο με αποτέλεσμα οι γνωστικές εκτιμήσεις, οι πεποιθήσεις, τα συναισθήματα, η διέγερση και η συμπεριφορά να χαρακτηρίζονται κατά κύριο λόγο από επιθετικότητα
Το παιδί μαθαίνει να εξοντώνει εύκολα χωρίς να έχει επίγνωση των συνεπειών της πράξης του και ευθύνη για αυτή τη πράξη- χωρίς να αποκτά επίγνωση των ορίων του σώματός του σε σχέση με όρια του σώματος του άλλου.
Αυτό δεν σημαίνει ότι ο οποιοσδήποτε επηρεασμός της συμπεριφοράς, γίνεται άμεσα, αυτόματα χωρίς την ενεργητική συμβολή του ατόμου. Σε μια κοινωνία όμως που βασικό της χαρακτηριστικό είναι η αποξένωση, η κοινωνική αδικία, ο κοινωνικός αποκλεισμός ομάδων, στην ήδη υπάρχουσα κοινωνική βία έρχεται να προστεθεί και μια καινούρια βία η οποία αναπαράγει την ήδη υπάρχουσα και στην προκειμένη περίπτωση γίνεται αυτοσκοπός. Όσο πιο βίαιος τόσο πιο πολλές πιθανότητες έχεις να είσαι ο νικητής. Πόσο πιο διαφορετικό θα ήταν ένα παιχνίδι το οποίο θα καλούσε τους παίχτες να λειτουργήσουν συλλογικά για να αντιμετωπίζουν τη κοινωνική αδικία και όχι να γίνουν κοινωνοί αυτής της αδικίας? Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και σε ένα τέτοιο παιχνίδι θα θέλαμε τα παιδιά να λιώνουν με τις ώρες αλλά θα μιλούσαμε με τελείως διαφορετικούς όρους.
Από την άλλη, στην εξάρτηση από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το μέσο που μπορεί να είναι το facebook, το Instagram, το tik tok, τα δωμάτια επικοινωνίας, γίνεται το κυρίαρχο μέσο επικοινωνίας. Η ανάγκη ενός παιδιού να επικοινωνήσει γίνεται επικοινωνία σε μη πραγματικές σχέσεις αφού αυτοσκοπός είναι η αποδοχή μέσα από τα likes, την πολυπληθικότητα της απήχησης ενός βίντεο, το πόσα views δηλαδή έχει. Παρουσιάζεται έκπτωση στις κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες, αφού δεν δουλεύεται ο πραγματικός εαυτός σε πραγματικές σχέσεις αλλά αυτό που το παιδί θέλει να δηλώσει με τη διαμεσολάβηση της οθόνης, δίνοντας τα στοιχεία που αυτό θέλει, βάζοντας φίλτρα για παράδειγμα σε φωτογραφίες για να είναι περισσότερο αρεστό. Έτσι, δημιουργείται μια ψευδαίσθηση πραγματικών σχέσεων. Ούτως ή άλλως στο μυαλό των χρηστών υπάρχουν οι σκέψεις ότι οι σχέσεις βαραίνουν και προδίδουν ενώ το μέσο είναι πάντα εκεί. Η εμπορευματοποίηση του μέσου συνοδεύεται από την προώθηση καταναλωτικών προτύπων-όπως το ανορεξικό μοντέλο-συγκεκριμένες ερμηνείες της σεξουαλικότητας και σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, προώθηση ακόμα και ναρκωτικών ουσιών.
Τέλος, είπαμε πριν ότι οι θετικές επιπτώσεις του διαδικτύου προϋποθέτουν ένα στοχοκατευθυνόμενο και δομημένο περιεχόμενο στη χρήση του. Στον αντίποδα αυτού, ο καταιγισμός από πληροφορίες, η άσκοπη περιήγηση στο διαδίκτυο φαίνεται ότι έχει τα αντίθετα αποτελέσματα. Το multitasking, η συχνή μεταπήδηση από τη μια σελίδα στην άλλη, δεν βοηθάει το ξεσκαρτάρισμα των χρήσιμων από τις άχρηστες πληροφορίες, την αποθήκευση και την επεξεργασία αυτών. Οι κινήσεις του παιδιού γίνονται λιγότερο αποφασιστικές, παρουσιάζει μικρότερη δυνατότητα επίλυσης προβλημάτων, δυσκολία συγκέντρωσης σε μεμονωμένα ερεθίσματα.(επίκτητη διάσπαση της προσοχής), εξαγωγής συμπερασμάτων, κριτικής ικανότητας.
Η προσωπική καλλιέργεια της γνώσης δίνει τη θέση της στο κυνήγι πληροφορίας-υποτιμάται ο ρόλος του βιβλίου. Είναι άλλο πράγμα η πληροφορία και άλλο η γνώση. Η πληροφορία είναι κάτι δοσμένο. Αναπαράγει ένα γεγονός που όμως θα αποκτήσει ουσία με τη γνώση η οποία το μετουσιώνει σε δράση και εμπειρία. Η πληροφορία είναι βαθμίδα αναγκαία για να προχωρήσουμε στη γνώση, η γνώση όμως εγκλείει τη διαδικασία της κρίσης και του συλλογισμού και ενισχύει την επινοητική και δημιουργική ικανότητα του ατόμου. Τέτοιες ικανότητες οι υπολογιστές δεν έχουν. Πόσο πιο εύκολο όμως είναι να κολλήσει ένα παιδί σε αυτή την πληροφορία όταν και το ίδιο το σχολείο προάγει τον κατακερματισμό της γνώσης, το ασύνδετο των πληροφοριών, τον τεχνοκρατικό τρόπο σκέψης που εστιάζει στο αποτέλεσμα και όχι στη διαδικασία, στο γιατί και στο πώς.
Όπως καταλαβαίνουμε, η εξάρτηση από το διαδίκτυο εμπεριέχει ένα πλέγμα παραγόντων που ανάλογα και με την εποχή κάθε φορά διαμορφώνουν το κατάλληλο υπόβαθρο. Η αντιμετώπιση του φαινομένου προϋποθέτει αντιμετώπιση των παραγόντων που το γεννούν και το αναπαράγουν.
Αυτό που προέχει για το ΕΣΥΝ είναι η πρόληψη και η πρόληψη δεν είναι απλά η ενημέρωση αλλά η διεκδίκηση άλλων όρων ανάπτυξης της προσωπικότητας του παιδιού ανάλογα με τις ανάγκες του και την ηλικία του αλλά και άλλων όρων ζωής του ίδιου του γονιού προκειμένου να μπορεί να τελέσει απρόσκοπτα τον γονεικό του ρόλο και όχι να βιώνει τον γονεικό ρόλο ως ένα επιπλέον βαρίδι. Χωρίς τις κατάλληλες κοινωνικές προυποθέσεις ο γονιός θα βρίσκεται διαρκώς σε ένα τέλμα, σε ένα ταβάνι που δεν θα μπορέσει να ξεπεράσει. Πόσοι για παράδειγμα γονείς δεν νιώθουν ενοχές όταν δεν μπορούν να εφαρμόσουν τα χρονικά όρια χρήσης της οθόνης για ψυχαγωγικούς σκοπούς που είναι σε γενικές γραμμές 1 ώρα για παιδιά δημοτικού και 2 ώρες για παιδιά εφηβείας όταν η ψηφιακή νταντά όπως συχνά λέμε έρχεται να αποφορτίσει πολλές φορές και τον ίδιο το γονιό.
Διεκδικούμε κέντρα πρόληψης και προγράμματα πρόληψης μέσα στα σχολεία, σχολικούς ψυχολόγους μόνιμους και όχι περαστικούς για δύο ώρες την εβδομάδα, που να μπορούν να χτίσουν ουσιαστική σχέση με τα παιδιά, τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς. Σήμερα, πραγματοποιούνται προγράμματα πρόληψης μόνο στο 8% των σχολείων πανελλαδικά. Αυτό σημαίνει ότι αν ήταν περισσότερα, θα ήταν αρκετά τα προγράμματα πρόληψης από μόνα τους? Όχι, διαφορετικά ο κάθε ψυχολόγος θα γίνει απλά ένας πυροσβέστης που θα προσπαθεί να λύσει το πρόβλημα το οποίο έχει βαθιά κοινωνικές αιτίες. Διεκδικούμε ένα δημόσιο και δωρεάν σχολείο που θα μορφώνει ολόπλευρα τους μαθητές, θα δημιουργεί κίνητρο για πραγματική μάθηση, ανακάλυψη του κόσμου και των νόμων που τον διέπουν, που θα προδιαθέτει θετικά το μαθητή να κατανοήσει το γιατί και το πώς, τη διαδικασία απόκτησης της γνώσης και όχι απλά την πληροφορία, που θα ενισχύει την ικανότητα του μαθητή να αναπλάθει στοιχεία, να ενισχύει τη φαντασία του να φτιάχνει καινούριες εικόνες. Ένα σχολείο που δεν θα αποκλείει αλλά θα είναι προσβάσιμο ισότιμα από όλους τους μαθητές.
Είναι απαραίτητη η αντιμετώπιση δυσκολιών στο εκπαιδευτικό περιβάλλον μέσα από παράλληλη στήριξη και τμήματα ένταξης σε όσα παιδιά το έχουν ανάγκη, εκπαίδευση των δασκάλων με κρατική μέριμνα, δωρεάν πρόσβαση σε αθλητικές και πολιτιστικές δραστηριότητες για όλα τα παιδιά. Απέναντι στη αποξένωση και τον ατομικισμό της εξάρτησης η πολιτιστική δημιουργία και ο αθλητισμός συνδέουν το παιδί με το κοινωνικό σύνολο. Το παιδί γίνεται κοινωνός και δημιουργός, επικοινωνεί τη δημιουργία του, αυξάνει την αυτοεκτίμησή του. Θέλουμε γονείς που να δουλεύουν ανθρώπινα ωράρια, να έχουν χρόνο με τα παιδιά τους, που οι ώρες τους μετά τη δουλειά θα είναι για να παίξουν με αυτά και όχι να τα διαβάσουν γιατί το ολοήμερο δεν λειτουργεί, γιατί υπάρχουν κενά σε εκπαιδευτικούς, γιατί και αυτό έχει περάσει ως ευθύνη στις πλάτες τους, για να έχουν κι εκείνοι ποιοτικό ελεύθερο χρόνο. Θεραπευτικά προγράμματα όσα έχουμε ανάγκη, αλάνες, ελεύθερους χώρους για να παίξουν τα παιδιά.
Με λίγα λόγια προυποθέσεις για να αναπτύξουν τα παιδιά νόημα ζωής, ένα νόημα που δεν θα χρειάζεται άκαμπτα όρια για να μην κάτσει ένα παιδί στην οθόνη αλλά το ίδιο το παιδί θα βρίσκει κατεξοχήν απολαύσεις σε άλλα κρατήματα. Απέναντι στην παθητική στάση ζωής του πληκτρολογίου, απέναντι στον παθητικό τρόπο εκτόνωσης και φυγής, το καλύτερο μάθημα για τα παιδιά μας είναι η συλλογική ζωή, η αλληλεγγύη και η διεκδίκηση της ζωής που μας αξίζει. Οι σύλλογοι γονέων, οι φορείς, οι ενώσεις, τα σωματεία μπορούν να γίνουν φάροι σε αυτοί τη προσπάθεια αναδεικνύοντας τις ανάγκες μας απέναντι στην εξάρτηση που τις βάζει στην άκρη.
*Η ομιλία πραγματοποιήθηκε σε εκδήλωση που διοργάνωσε η Ένωση Γονέων Κηφισιάς, στις …., από την Ιλιάνα Ναζεντιάδου, ψυχολόγο, πρόεδρο του παραρτήματος του Ε.ΣΥ.Ν. ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ, ταμία της Γραμματείας του Ε.ΣΥ.Ν.
